Ομιλία του κ. Δημήτρη Μανιατάκη, Διευθύνων Σύμβουλος της ICAP A.E., στο Money Show 2004 με θέμα: «Προσβασιμότητα και Κοινωνική Ευθύνη – ο Ρόλος των Επιχειρήσεων»

Ο Διευθύνων Σύμβουλος της ICAP A.E., κ. Δημήτρης Λ. Μανιατάκης, προσκεκλημένος από τη Διεθνή Οργάνωση Βιοπολιτικής, μίλησε το Σάββατο, 11 Δεκεμβρίου 2004 στα πλαίσια του Money Show 2004, με θέμα «Προσβασιμότητα και Κοινωνική Ευθύνη – ο Ρόλος των Επιχειρήσεων». Παρακάτω παρουσιάζεται η ομιλία του:

«Θα ήθελα να ευχαριστήσω την Διεθνή Οργάνωση της Βιοπολιτικής και ιδιαίτερα την Πρόεδρο κ. Αγνή Βλαβιανού-Αρβανίτη για την πρόσκληση που μου απηύθυνε να ασχοληθώ με ένα δύσκολο και ουσιώδες θέμα όπως είναι η εταιρική κοινωνική ευθύνη.

Δύσκολο να το πραγματευτείς και ουσιώδη τα ερωτήματα που θέτει. Σε θέτει σίγουρα προ των ευθυνών σου, τόσο ως επιχειρηματία όσο και ως ομιλητή. Σε κάνει να συνειδητοποιείς ότι το οικονομικό κέρδος, ο πλούτος, η οικονομική ανάπτυξη εγείρουν ζητήματα ηθικής τάξης, ζητήματα σοβαρά και απαιτητικά.

Το πρώτο πράγμα που μου ήρθε στο μυαλό όταν σκεπτόμουν το τι θα πω σήμερα ήταν η έννοια της ευθύνης. Δύσκολη έννοια, δύσβατη, με ηθικό βάρος. Κανείς δεν θέλει άλλωστε να συζητά ή να αναλογίζεται υπαιτιότητες ή να του καταλογίζονται ευθύνες. Η ευθύνη όταν γίνεται προσωπική συνδέεται με δυσάρεστα συναισθήματα.

Συνολικά λοιπόν, η ευθύνη που επωμιζόμαστε ως πρόσωπα είναι ευθύνη προς τους άλλους, προς εμάς τους ίδιους και προς τον χρόνο, δηλαδή προς όλα όσα θα ακολουθήσουν.

Ποια είναι όμως η σχέση μεταξύ προσωπικής ευθύνης και εταιρικής ευθύνης; Υπάρχει άραγε; Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Πεποίθησή μου είναι πως η επιχείρηση έχει ή πρέπει να έχει πρόσωπο. Με λίγα λόγια πέρα από πρόσωπο του ιδιωτικού δικαίου, η κάθε επιχείρηση είναι και πρέπει να είναι ένα πρόσωπο, μία προσωπικότητα, ένας χαρακτήρας, με αξίες, με οράματα, με στόχους και με διαγεγραμμένη πορεία στο χρόνο.

Εάν τώρα συνδέσουμε την ευθύνη με την ίδια την επιχείρηση, τότε θα καταλήξουμε στο ότι η έννοια της ευθύνης μίας επιχείρησης είναι διττή. Διαθέτει μία εσωτερική και μία εξωτερική διάσταση. Η εσωτερική διάσταση αφορά στο σύνολο των δραστηριοτήτων και των δράσεων που αναπτύσσονται μέσα στην ίδια επιχείρηση, ενώ η εξωτερική διάσταση αφορά τις δραστηριότητες και δράσεις που αναπτύσσονται πέρα και έξω από τα όρια της επιχείρησης.

Η επιχείρηση δεν είναι αποκλεισμένη από το σύνολο της κοινωνίας, δεν είναι μία ανεξάρτητη μονάδα παραγωγής στην μέση του πουθενά, ένα εργοστάσιο στην έρημο της Σαχάρας ή στην παγωμένη Ανταρκτική. Η επιχείρηση συνδέεται και μάλιστα με άμεσο τρόπο, με άλλους κοινωνικούς εταίρους, φορείς, οργανισμούς, τους καταναλωτές των προϊόντων της και εν τέλει τους ίδιους τους πολίτες μίας κοινωνίας. Η επιχείρηση βρίσκεται, ζει και αναπνέει δηλαδή εντός της κοινωνίας.

Η κάθε επιχείρηση δεν είναι μόνη, διαθέτει συνεργάτες, συμμέτοχους και συμβαλλόμενους στο έργο που επιτελεί. Είτε ως ομάδα είτε ως άτομα, οι συμμέτοχοι αυτοί επηρεάζουν και επηρεάζονται από τις δραστηριότητες της επιχείρησης, έχουν σημαντικό λόγο και μείζονα ρόλο σε κάθε επιχειρηματική δραστηριότητα.

Ποιοι μπορεί να είναι αυτοί οι συμβαλλόμενοι; Είναι η τοπική κοινότητα που επιθυμεί οι επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στην περιοχή της να σέβονται το περιβάλλον. Είναι η κυβέρνηση της χώρας, η οποία καταρτίζει το νομοθετικό πλαίσιο εντός του οποίου καλείται η κάθε επιχείρηση να δραστηριοποιηθεί. Είναι οι μη κυβερνητικές οργανώσεις. Ο ρόλος των οποίων ενισχύεται σταθερά τα τελευταία χρόνια ακόμη και στην Ελλάδα. Είναι οι επενδυτές και οι μέτοχοι οι οποίοι έχουν στηρίξει τις επενδυτικές τους επιδιώξεις στην οικονομική ευμάρεια, στην ανάπτυξη της επιχείρησης, αλλά συνάμα ενδιαφέρονται ιδιαιτέρως για ένα σύστημα διαφάνειας και εταιρικής διακυβέρνησης. Είναι οι καταναλωτές, οι οποίοι επιθυμούν δικαίως να γνωρίζουν τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του προσφερόμενου προϊόντος, απαιτούν να έχουν γνώση και να διαθέτουν πληροφορίες για την διαδικασία παραγωγής ενός προϊόντος.

Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η επιχείρηση συνιστά ένα κέντρο γύρω από το οποίο περιστρέφονται αναρίθμητοι φορείς και πρόσωπα. Φορείς και πρόσωπα που συνδέονται μαζί της άρρηκτα. Κάθε πράξη λοιπόν της επιχείρησης καλείται να συνυπολογίσει την άποψη και την γνώμη όλων αυτών των φορέων, όλων αυτών των ανεξάρτητων και ταυτόχρονα αλληλοσυσχετιζόμενων προσώπων.

Εχοντας πλέον καταδείξει την έννοια της επιχείρησης και των κοινωνικών εταίρων στο έργο της, να δούμε τώρα την έννοια της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης.

Υπάρχουν πολλοί και διαφορετικοί ορισμοί της έννοιας της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης. Θα σταθώ όμως σε δύο από αυτούς τους οποίους και θεωρώ τους πλέον διαφωτιστικούς και σχετικούς με το θέμα που μας απασχολεί.

Σύμφωνα με τον δεύτερο ορισμό εταιρική κοινωνική ευθύνη είναι η όποια δέσμευση αναλαμβάνει ένας οργανισμός να επιχειρεί κατά τρόπο οικονομικά αποδοτικό, αλλά και ταυτόχρονα να προάγει την βιωσιμότητα του περιβάλλοντος και να αναγνωρίζει τα συμφέροντα των συμβαλλόμενων.

Το καλό είναι ότι αυτοί οι δύο ορισμοί δεν είναι οι μόνοι, ετούτη την ώρα που μιλάμε η έννοια της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης βρίσκεται εν τω γίγνεσθαι. Υπάρχουν συζητήσεις, forum, ημερίδες και ομιλίες σαν τις δικές μας σήμερα, στις οποίες οι ορισμοί αυτοί τίθενται υπό εξονυχιστική έρευνα. Το στοιχείο αυτό αποδεικνύει την δημοκρατικότητα και την υγιή δυναμική που φαίνεται να έχει αναπτύξει το κίνημα της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης σε παγκόσμιο επίπεδο. Πρόκειται για μία έννοια υπό συνεχή διαμόρφωση. Δεν θα μπορούσε να γίνει και αλλιώς. Ιδιαίτερα σε δημοκρατικές και φιλελεύθερες πολιτείες σαν τις δικές μας, ο προβληματισμός παραμένει και πρέπει να παραμένει ανοικτός, δυναμικός, ορμητικός. Σε ποιο βαθμό μπορεί άραγε μία επιχείρηση να επιτύχει ταυτόχρονα και το προσδοκώμενο κέρδος και τις επιταγές της ευθύνης που φέρει σε κοινωνικό επίπεδο. Μήπως τα δύο είναι ασύμβατα, μήπως αλληλοαποκλείονται εκ προοιμίου;

Η επιδίωξη του κέρδους μπορεί να συνιστά τον απόλυτο και μοναδικό στόχο μίας οποιασδήποτε επιχείρησης. Μπορεί πράγματι η επιδίωξη του κέρδους και του πλούτου να παραγνωρίζει συνειδητά την όποια εταιρική κοινωνική ευθύνη. Είναι ότι πιο εύκολο. Το έκανε άλλωστε στο παρελθόν, δίχως να επιρρίπτονται ευθύνες. Γιατί να μην μπορεί λοιπόν να συνεχίσει να το κάνει και σήμερα. Εάν απαντούσαμε καταφατικά στην προαναφερθείσα ερώτηση ίσως να μην υπήρχε και κανένα πρόβλημα, ίσως μάλιστα να γλίτωνα και εγώ από αυτή την παρουσίαση.

Ποια είναι όμως τελικά η απάντησή μας; Κατ' αρχάς δεν πρέπει να λησμονούμε δύο πολύ βασικά πράγματα. Πρώτον, αν και συνηθίζεται να λέγεται, ότι το κέρδος και ο πλούτος συνδέεται με την έλλειψη ηθικής και αρχών. – Κάτι τέτοιο είναι αναντίρρητα λάθος -. Εάν μία επιχείρηση διαθέτει πράγματι κάποιο μακροπρόθεσμο όραμα και στόχους, εάν μία επιχείρηση δεν κατατρύχεται από κοντόφθαλμες και βραχυπρόθεσμες λογικές, τότε για αυτή την επιχείρηση κέρδος και ηθική συμπεριφορά βαδίζουν δίπλα δίπλα. Μην ξεχνάμε πως εάν θέλουμε η επιχείρηση μας να έχει πρόσωπο και να είναι αξιόπιστη τότε το πρόσωπο της θα πρέπει να είναι καθαρό, όπως και τα χέρια της.

Ας γίνουμε πιο συγκεκριμένοι. Διότι τα πράγματα είναι απλά. Εάν αποδεχτούμε τις βασικές αρχές της λογικής, εάν δεν είμαστε παράλογοι ή κοντόφθαλμοι, τότε θα πρέπει αποδεχτούμε πως υπάρχει μία τριπλή συνθήκη εταιρικής βιωσιμότητας την οποία κάθε αξιόπιστη επιχείρηση με στόχους και όραμα θα πρέπει να σέβεται. Ποια είναι αυτή η τριπλή συνθήκη εταιρικής βιωσιμότητας για μία επιχείρηση:

• πρώτον, να είναι οικονομικά ασφαλής,
• δεύτερον, να ελαχιστοποιεί τις αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις και
• τρίτον, να δρα λαμβάνοντας υπ' όψιν τις κοινωνικές προσδοκίες.

Σε αυτό το απλό και εύληπτο τρίπτυχο θα πρέπει όλες οι προσπάθειές μας να εστιαστούν και να προσηλωθούν.

Ας δούμε τώρα τη σχέση της επιχείρησης με το περιβάλλον και την κοινωνία.

Είναι γεγονός ότι η επιχείρηση βελτιώνει το βιοτικό επίπεδο, παράγει πλούτο, συμβάλλει στην ανάπτυξη μίας οικονομίας και στην βελτίωση του επιπέδου ζωής των πολιτών μίας κοινωνίας.

Το θέμα που προκύπτει είναι τι σημαίνει βιοτικό επίπεδο σήμερα; Στον ανεπτυγμένο κόσμο ποιότητα ζωής σημαίνει ποιότητα στην καθημερινότητα μας, στην πόλη μας, στον χώρο που ζούμε, αλλά και στο περιβάλλον. Η ποιότητα ζωής λοιπόν μας επαναφέρει στις ουσιαστικές διαστάσεις του ζητήματος. Οι σύγχρονες συνθήκες ζωής, ιδιαίτερα στις γιγαντιαίες πόλεις έχουν επιδεινωθεί. Το περιβάλλον στο οποίο εμείς και τα παιδιά μας καλούμαστε να ζήσουμε δεν είναι πια το ίδιο. Η αλλαγή του κλίματος, η υπερθέρμανση του πλανήτη, η απειλή εκδήλωσης ακραίων καιρικών συνθηκών, η βεβαρημένη από ρύπους ατμόσφαιρα συνιστούν μόνον κάποια από τα ζητήματα που πρέπει να αντιμετωπίσουμε. Το πως θα τα αντιμετωπίσουμε μας το δείχνουν οι διεθνείς οργανισμοί αλλά και οι συνθήκες όπως αυτή του Κιότο, στις οποίες θα έπρεπε όλες οι χώρες να αποδέχονταν ομόφωνα. Υπάρχουν οι μηχανισμοί για μία διεθνή υγιή οικονομική ανάπτυξη σε οικουμενικό επίπεδο.Ας αναλογιστούμε τώρα την ισχύ των επιχειρήσεων στο σημερινό μας κόσμο. Οι επιχειρήσεις έχουν καταστεί, στην διάρκεια των τελευταίων πενήντα σχεδόν χρόνων ο πλέον ισχυρός θεσμός στον πλανήτη. Είναι λοιπόν αναγκαίο να επωμιστούν την ευθύνη που τους αρμόζει. Τα δεδομένα είναι αδιάψευστα, στατιστικώς οι 500 μεγαλύτερες βιομηχανίες του κόσμου, ελέγχουν το 25 % της παγκόσμιας οικονομικής παραγωγής. Οι τριακόσιες πρώτες πολυεθνικές επιχειρήσεις κατέχουν περίπου το ένα τέταρτο του παγκόσμια παραγόμενου κεφαλαίου. Η ισχύς των επιχειρήσεων πρέπει λοιπόν να μετουσιωθεί σε θάρρος προς την ανάληψη ευθυνών.

Όπως γνωρίζετε στο παρελθόν μας ενδιέφεραν αποκλειστικά και μόνον οι οικονομικοί δείκτες και αυτό σήμαινε πρόοδος. Σήμερα όμως; Πόσο ισχύει κάτι τέτοιο; Όλα όσα έχουμε αναφέρει έως εδώ καταδεικνύουν ότι ο στόχος μας σήμερα είναι άλλος. Ο στόχος μας είναι η αειφόρος ανάπτυξη. Ο στόχος μας είναι η συμφιλίωση της οικονομικής ανάπτυξης και της κοινωνικής ευημερίας. Θα μπορούσαμε να πούμε πως στόχος σήμερα είναι μία οικονομική βιοπολιτική. Ή ακόμη καλύτερα μία βιο-οικονομία, δηλαδή μία οικονομία που αναπτύσσει και την ίδια στιγμή προστατεύει την ζωή. Αυτό είναι το σημείο στο οποίο θα πρέπει να συγκλίνουν (και θα χειριστώ εδώ μία λέξη που χρησιμοποιούσαν οι παλαιοί με σεβασμό) το βιός μίας επιχείρησης και η ίδια η ζωή, ο βίος.

Πολλοί ίσως θα βιαστούν να ασκήσουν κριτική στους δύσκολους και για τους ίδιους ακατόρθωτους στόχους της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης. ?λλοι ίσως να ισχυριστούν ότι πρόκειται για μία ακόμη μόδα, θα τους ακούσουμε να λένε πως μία ακόμη τάση του συρμού είναι και αυτή, ας κρατήσουμε μία ουδέτερη στάση και θα περάσει. Ο στρουθοκαμηλισμός μπορεί να είναι μία κάποια λύση. Μήπως πρόκειται όμως πράγματι για μία μόδα που θα κάνει τον κύκλο της και θα περάσει; Δεν το νομίζω, τα γεγονότα μάλλον θα μας διαψεύσουν.

Ο κόσμος αλλάζει, μαζί του μεταβάλλονται τα κριτήρια αξιολόγησης των καταναλωτών. Οι επιχειρήσεις και το έργο που παράγουν κρίνονται πλέον επί τη βάσει αυστηρότερων παραμέτρων. Ο καταναλωτής συνειδητοποιεί την απειλή προς το περιβάλλον, την κοινωνική συνοχή, την αειφόρο ανάπτυξη. Επιθυμεί από εμάς, τις επιχειρήσεις να διαθέτουμε τον ίδιο βαθμό συνείδησης και ηθικής. Μας κρίνει με αυτό τον τρόπο, διαμορφώνει δηλαδή την αξία μας συνυπολογίζοντας τόσο την ποιότητα του προϊόντος που του παραδίδουμε όσο και την ποιότητα της διαδικασίας με την οποία αυτό παράχθηκε. Πολλές φορές στο παρελθόν είμαστε υπέρ της οικονομικής ανάπτυξης πάση θυσία. Δηλαδή υπέρ μίας οικονομικής ανάπτυξης αδιάφορης προς τις παράπλευρες απώλειες, τις παράλληλες οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές της επιπτώσεις. Σήμερα όμως πρέπει να δηλώσουμε ρητά και επίμονα την άρνησή μας σε μία τέτοια τακτική. Η επιδίωξή μας για οικονομική ανάπτυξη καλείται σήμερα να συνυπολογίσει το παράπλευρο. Καλείται να αποδεικνύει αδιάλειπτα ότι σέβεται τόσο το περιβάλλον όσο και την κοινωνία. Διότι αυτή είναι σήμερα η μόνη λύση, η υγιής και ευσυνείδητη διαδικασία δημιουργίας του πλούτου. Ο πλούτος με συναίσθημα της ευθύνης.

Είχαμε τόσα χρόνια συνηθίσει στην ιδέα πως η αγορά βρίσκεται κάπου εκεί έξω σε μία νοερή ανεξάρτητη και αυτόνομη οικονομική σφαίρα. Η αγορά δεν είναι κάπου εκεί έξω, αλλά εδώ μέσα, δίπλα μας. Η αγορά βρίσκεται μέσα στην κοινωνία, στους χώρους που κινούμαστε, στους χώρους που δραστηριοποιούμαστε. Αυτή η αγορά πρέπει να διέπεται από ένα νέο πνεύμα. Πρέπει να απαρτίζεται από επιχειρήσεις που αναλαμβάνουν την ευθύνη τους, που αναγνωρίζουν το χρέος τους προς το κοινωνικό σύνολο, προς το περιβάλλον στο οποίο συμβιώνουμε. Οι καιροί μας καλούν να υιοθετήσουμε μία νέα νοοτροπία. Οφείλουμε να διαπνεόμαστε από ένα νέο υπεύθυνο πνεύμα. Ας αναλάβουμε λοιπόν αυτή την ευθύνη με θάρρος, με πίστη και με δύναμη».